ئەم هونەرە بە شێوەیەكی سەرەكی پشت بە هێڵ و خاڵ دەبەستێت. هونەری ڕەخنە و تیر و تانە و توانج گرتنە. ڕۆژنامەگەری باشترین مەیدانی هاتنە دەستی هونەری كاریكاتێرە. هونەری گاڵتە و گەپە، زێدەڕۆیی لە پیشاندانی سیما و شێوەی ئاسایی كەس یان تەنێك یان بەشێكی كەس و تەنەكە دەكات، ئەم زێدەڕۆیی كردنەی بەو ئامانجەیە لە ڕووی كۆمەڵایەتی، سیاسی، ئابووری، هونەری و هی دیكەوە، تیری ڕەخنە بهاوێژێت. هیچ وتار و ڕاپۆرت و تەنانەت ڕیپۆرتاژێكی ڕۆژنامەوانی لە ڕووی ڕەخنە گرتنەوە، شان لە شانی هونەری كاریكاتێر نادات. هێڵ و شێوە لە هونەری كاریكاتێردا نائاساییە و چەشنی تەلیسم كاری خۆی دەكات.
ئا/ تاریق كارێزی
مۆسینی وەك هونەرمەندێكی ئیتالی، یەكەمین كەس بوو ئەو هونەرەی لە سەدەی حەڤدەم داهێنا. نیگاركێش و پەیكەرتاش و كاریكاتێریستی فەرەنسی (لۆرینزۆ برنینی)ش، یەكەمین كەس بوو لە ساڵی 1646دا ئەم هونەرەی بە گەلی فەرەنسا ناساند. لەوە دوا، كاریكاتێر وەك هونەر سەرەتا بەرەو وڵاتانی ئەوروپا، پاشان بەرەو هەموو جیهان پەلی هاویشت. لەگەڵ گەشە كردنی ڕۆژنامەوانی، هونەری كاریكاتێریش گەشەی كرد.
ئەم هونەرە دەچێتە ژێر چەتری هونەری شێوەكارییەوە، تێكەڵەیەكە لە تەڕدەستی لە بەكار هێنانی هێڵ، بوێری لە گوتن و ڕەخنە گرتن بە زمانی ستاتیكا، لە پاڵ ڕۆحی گاڵتەخوازی و جەفەنگ. هونەرمەندی كاریكاتێر بە دوای خاڵێكی زەقی كەسەوەیە، كەم و كوڕی و كون و كەلەبەری باری كۆمەڵایەتی، سیاسی، ڕۆشنبیری، ئابووری و هەمەجۆر لایەنی دیكەی كۆمەڵ دەقۆزێتەوە، بۆ ئەوەی تیری خۆی بهاوێژێت.
لە سەدەی بیستەمدا لە ئامێزی ڕۆژنامەگەریی كوردیدا هونەری كاریكارتێری كوردی پەیدا بوو، پاشان گەشەی كرد. ڕەنگە سەرەتای ئەو هونەرە لە نێو ڕۆژنامەوانیی كوردیدا بۆ ناوەڕاستی سەدەی بیستەم بگەڕێتەوە، بەڵام لە ساڵانی حەفتا و هەشتای سەدەكەدا، كاریكارتێریست پەیدا بوون. لە ساڵی 1991یش بە دواوە، لە سایەی ئەو ئازادییەی دوو لەسەر سێی باشووری كوردستانی گرتەوە، میدیا و ڕۆژنامەوانیی كوردستان گەشەیەكی زۆری كرد، لە 32 ساڵی ڕابردوودا چەندین گۆڤار و ڕۆژنامەی تایبەت بە كاریكارتێر لە كوردستاندا دەرچوون. بەشێكی زۆر لەو پتر لە (4) هەزار ڕۆژنامە و گۆڤارەی لە ساڵی 1991 بە دواوە لە باشووری كوردستان دەرچوون، كاریكاتێریان بڵاو دەكردەوە. بەم جۆرە هونەری كاریكاتێری كوردستان شەقڵی تایبەتی خۆی وەرگرت، گەلێك ناوی درەوشەدار لەم بوارەشدا پەیدا بوون.
وشەكە لە بنەڕەتدا لە هەردوو وشەی كاریكۆ (Carico) و كاریكاری (Caricare)ی زمانی ئیتالییەوە گەڵاڵە بووە. ئەو پەیڤە لە زمانی ئیتالی واتە زێدەڕۆیی و گەورە كردن. بۆیەش بەم هونەرە گوترا كاریكاتێر چونكە زێدەڕۆیی و شێواندن لە كێشانی وێنەی هەندێك سێمای كەسدا دەكرێت، مەبەستیش لەو گەورە كردن و شێواندنە گاڵتە پێ كردن و پەلار وەشاندنە لە كەسەكە. ئەم هونەرە، وەك گوتمان، لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی دیكەی ئەوروپا گواسترایەوە، لە سەدەی بیستەمیشدا لە ڕێی ڕۆژنامەگەرییەوە بەرەو وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هات. ڕەخنەگران كاریكاتێر دابەشی سەر سێ جۆر دەكەن:
یەك: كاریكاتێری واقیعی: ئەم جۆرە كاریكاتێرە زادەی ڕووداوی ڕۆژانەیە، داب و نەریت و هەڵسوكەوتی كۆمەڵ لە ڕووی كۆمەڵایەتی و ئایین و سیاسەتەوە دەگوازێتەوە، مەرجیش نییە تیر و توانج بێت، بەڵكوو هەر بۆ كەیف و خۆشی دەكێشرێت و بڵاو دەكرێتەوە.
دوو: كاریكاتێری خەیاڵی: وێنە و بیرۆكەی نائاسایی دەكێشێت، وێنەی كەس بە شێوەیەكی خەیاڵی و لە شوێنی نابەردەست دەكێشێت، بۆ نموونە وێنەی كەسێك لە سەر هەور یان لە سەر مانگدا دەكێشێت.
سێ: كاریكاتێری سیاسی: بە شێوە و وێنەی گاڵتەجاڕانە ڕەخنە لە كاروباری سیاسی و ڕووداوی واقیعی دەگرێت، ئامانج پیشاندانی ناڕەزایی و ڕەت كردنەوەی ڕەوش و حاڵەتێكە.
هونەری كاریكاتێر لە ڕووی شێوە و ستایلەوە دابەش دەبێتە سەر سێ جۆر:
یەك: ئەو كاریكاتێرەی تەنیا بشت بە وێنە هێڵكارییەكی گاڵتەجاڕانە دەبەستێت، بێ ئەوەی نووسینی لەگەڵ بێت. ئەمەش بنەچەی هونەری كاریكاتێرە كە تێیدا وێنە و قەڵەمكێش خۆی قسە دەكات.
دوو: ئەم جۆرەیان پشت بە دەقی تەنزامێز دەبەستێت، بە نووسین تانە و توانج و پەلار تێ دەگیرێت، بۆ زیاتر ڕوون كردنەوەش، وێنە و قەڵەمكێشییەكی دەخرێتە سەر.
سێ: لەم جۆرەدا زنجیرە وێنەیەكی كاریكاتێر بیرۆكە یان چیرۆكێك دەگێڕنەوە. ئەم ستایلەی كاریكاتێر پتر لە ساڵانی پەنجای سەدەی بیستەمدا باو بوو. چەشنی سیناریۆی كاریكاتێر بوو.
لە ڕووی شێوازیشەوە، هونەری كاریكاتێر دابەش دەبێتە سەر سێ تەوەر:
یەك: كاریكاتێری گاڵتەجاڕ: ئەم شێوازی كاریكاتێرە لە جیهانی سیاسەتدا باوە. سیاسەتوان و سیاسەتمەداران بە زل كردنەوە و بچووك كردنەوەی ئەندامانی جەستەیان، دەخرێنە بەر تیر و تانەی كاریكاتێریست، ئامانج ئاراستە كردنی تیری ڕەخنە و گاڵتە كردنە بە كەسانی سیاسی كە لە هەڵوێست و كرداردا بە لاڕێدا دەڕۆن.
دوو: كاریكاتێری بێزەوەر: ئەم جۆرە كاریكاتێرە بە دەوری ڕووداوی كەسانی دارا و دەوڵەمەند و ئەرستۆكرات و سەرمایەداردا دەخولێتەوە، ئامانج گاڵتە كردن بە ئایدیا و بۆچوون و شێوەی بیر كردنەوە و ستایلی ژیان و داب و نەریتیانە، بە شێوەی ناشیرین و بێزەوەر وێنەیان دەكێشرێت، بۆ ئەوەی بكرێنە بەندی زەمانە و لە نێو خەڵك ناویان بزڕێندرێت.
سێ: كاریكاتێری نوێ: لە میدیای ڕۆژاوادا ئەم جۆرە كاریكاتێرە لە ساڵانی چلی سەدەی بیستەمدا برەوی پەیدا كرد. ئەم جۆرە كاریكاتێرە هەموو بوارێكی ژیان و ژینگە دەگرێتەوە، ئامانج گەشە پێدانی هونەرەكە و گەیاندنی بیرۆكەی پێكەنیناوییە بە خەڵكە.
لە ڕووی تەكنیكەوە ئەم هونەرە لە بنەڕەتدا، وەك پێشتر گوتمان، پشت بە هێڵ و خاڵ دەبەستێت، كە تا چ ڕادەیەك كارامە و تەڕدەستی لە هونەرمەندی كاریكاتێردا خۆی دەنوێنێت. بە پێی گەشە كردنی هونەری ڕۆژنامەوانی و تەكنیكی چاپ، هونەری كاریكاتێر هاوشانی ئەوان لە ڕووی بابەت و تەكنیكەوە گەشەی كرد. لە كۆتایی سەدەی بیستەمدا، لەگەڵ پەیدا بوونی تەكنیكی كۆمپیووتەر، ئیدی هونەرمەندی كاریكاتێریست تەكنیكی كۆمپیووتەر و بەرنامەكانی نێو ئەو ئامێرە كارامە و فرە كار و فرە نایابە، دەرفەتی ئەوەیان بۆ كاریكاتێریست ڕەخساند سوود لەو تەكنیكە وەربگرێت. بەشێكی زۆر لە كاریكاتێریستان ئەمڕۆ كارامەیی خۆیان لە هونەری هێڵكاری و سەلیقەی كاریكاتێریانەی خۆیان تێكەڵ بە تەكنیكی كۆمپیووتەر دەكەن. بە تایبەتی لە ڕووی پڕ كردنەوەی ڕووبەری فیگەر بە ڕەنگ، سوودی زۆریان لە كۆمپیووتەر وەرگرتووە.
دەكرێ بڵێین تازەترین تەكنیكی كاریكاتێر ئەوەیە كە كۆمپیووتەر تێیدا ئامێرێكە تەواوكەری قەڵەمی دەستی كاریكاتێریست.
